Opracowano na podstawie artykułu O. Jacka Salija: „Moralne aspekty klonowania człowieka” w: W życiu i smierci. Praca pod red. ks. Marka Skierkowskiego, Łomża 2001, s.27-40 oraz wykładów Ks.dr Andrzeja Miałchowskiego (Łomża WSD) nt. „Czy wolno hodować ludzi na części zamienne”; „Aspekt prawny klonowania”.
Spis treściHistoria terminu i próby jego uściślenia
Termin “bioetyka” został użyty po raz pierwszy przez Pottera w Bioethics: Bridge to the Future (1971) i wywodził się z kontekstu utylitarystycznego. W owym dziele bioetyka definiowana jest jako część biologii, która zajmuje się wykorzystaniem możliwości nauk biologicznych, w celu uzyskania – przy ich właściwym użyciu – lepszej jakości życia. Nowa dyscyplina, która pojawiła się pod taką definicją, zyskała sobie dobre przyjęcie wśród lekarzy i naukowców, którzy zajmowali się problemami biomedycznymi, a także ogólnie w całej nowoczesnej mentalności zachodniej. Przyczyną tak przychylnego przyjęcia był przede wszystkim sposób jej rozpowszechniania naznaczony przesadnie charakterem naukowości. Kiedy patrzy się na rzeczywistość pod takim kątem, wówczas łatwo stwierdzić, że nie istnieje prawdziwsze poznanie od tego, jakiego dostarcza nam doświadczalna metoda naukowa.
Opierając się na oczywistym fakcie postępu naukowego i sporów filozoficznych, umysłowość współczesna zmierza do przyjęcia wiedzy nauk eksperymentalnych bez najmniejszej oceny krytycznej. Rodzi to poważne niebezpieczeństwo dla poznania całkowitej prawdy o człowieku.Bioetyka staje się dyscypliną coraz bardziej popularną. Powstaje w tym zakresie bogata literatura, a nawet specjalistyczne czasopisma. W Stanach Zjednoczonych tworzy się instytuty naukowo – badawcze, które zatrudniają biologów, lekarzy, prawników, etyków i teologów. Do najbardziej znanych należy: Hastings Center w Nowym Jorku czy Center for Bioethics w “Kennedy Institute of Ethics” na Georgetown University w Waszyngtonie. W Europie tego rodzaju instytucje, jak dotąd, nie działają. Ich namiastką czy też wstępną forma organizacyjną są bioetyczne grupy badawcze funkcjonujące w ramach Międzynarodowej Organizacji Uniwersytetów Katolickich z siedzibą w Waszyngtonie, Brukseli, Barcelonie i Rzymie.Ożywiony ruch naukowy na polu bioetyki nie doprowadził jednak do wykrystalizowania się jednego, powszechnie zaakceptowanego rozumienia “bioetyki” jako nauki. Jej potocznie rozumiany sens koncentruje się wokół dwu składowych członów tego terminu: “bios” i “ethos”, wyraża zaś jakąś “etykę życia ludzkiego” zaktualizowaną przez osiągnięcia współczesnych nauk biologicznych i medycznych. Tak ogólnie zarysowanym pojęciem bioetyka posługują się nawet autorzy większych publikacji z tego zakresu. Mimo to obserwuje się pewne próby uściślenia pojęcia bioetyki. Uwzględnimy dwie wzięte z literatury polskiej. Jedna polega na prostym zabiegu objaśnienia bioetyki za pomocą enumeracji najważniejszych grup problemowych stanowiących przedmiot jej badań. Znany kryminolog polski prof. Hołyst pisze w kontekście rozważań nad naukowymi kryteriami zaszłej śmierci: “Nowe zagadnienia wyłaniają się w szczególności w przypadkach eksplantacji organu z ciała osoby uznanej za zmarłą oraz przy sztucznym przedłużaniu i podtrzymywaniu życia. W związku z tym wyłoniła się nowa dyscyplina naukowa bioetyka. Poza wskazanymi już zagadnieniami chodzi o zakres interwencji genetycznej, eutanazję, metody terapii osób psychicznie chorych, samobójstwa, dokonywanie eksperymentów na ludziach itp.”. Krótszą i na wewnętrznych elementach treściowych opartą definicję usiłuje dać autor hasła “Bioetyka” w Encyklopedii Katolickiej. Bioetyka to “wiedza normatywna obejmująca problematykę moralną wynikającą ze struktur związanych z rozwojem nauk biomedycznych”.
Widoczne jest tu ujęcie węższe pokrywające się z dziedziną badań nauk biomedycznych i szersze rozciągające się na wszystkie obszary ludzkich zachowań, które odznaczają się jakąś niezwykłością w traktowaniu ludzkiego życia lub integralności ciała. Można zatem wnioskować, że współczesna bioetyka stanowi teren badań jeszcze definitywnie nie sprecyzowany.
Definicja bioetyki
Podając definicję bioetyki należy dokładnie najpierw zinterpretować dwa pojęcia: “etyka” i “bios”, czyli “życie”.
- etyka
- Chodzi tu o etykę filozoficzną, czyli naukę normatywną, która opierając się na danych doświadczenia i zasadach rozumowych zmierza do sformułowania ocen i norm moralnych. W swych badaniach wykracza poza opis takich czy innych zachowań ludzkich, bądź przeświadczeń o ich moralnej stronie, tzn. tego co ludzie uważają za moralne lub niemoralne.. Ma ona ustalić, określić, które z tych zachowań są moralnie dobre, dopuszczalne, czy nakazane, które zaś – złe, naganne, a przeto zakazane. Przy wykonywaniu tego zadania posługuje się wyłącznie tymi źródłami poznania, w które wyposażyła człowieka sama natura, a więc rozumem i doświadczeniem. Ponadto treść głoszonej konkretnie doktryny normatywnej zależy w decydującym stopniu od tego, na gruncie jakiego sytemu filozoficznego doktryna ta została opracowana. Ten nie podlegający dyskusji fakt zmusza nas do złożenia wyraźnej deklaracji światopoglądowej. W naszym wypadku teoretyczna podstawą biotycznych rozstrzygnięć będą założenia “etyki chrześcijańskiej”
- bios (życie)
- Z przytoczonych wcześniej objaśnień bioetyki widać, że jedni autorzy mają przed oczyma węższą, inni zaś szerszą perspektywę życia, odpowiednio do tego, czy zacieśniają swoja uwagę jedynie do “biomedycznej” jego dziedziny, czy też ujmują jeszcze inne jego rejony, z samobójstwem, eutanazją i opieką nad psychicznie chorymi włącznie. W tej sytuacji trzeba zdecydować się na jedno z ujęć. Aktualnie coraz bardziej zaznacza się tendencja do wyjścia poza nauki biomedyczne. Biorąc pod uwagę panoramę wszystkich problemów dotyczą one sytuacji, które charakteryzują się dwiema cechami. Pierwszym i najważniejszym wyróżnikiem tych sytuacji jest zawsze jakaś wyjątkowość w tym znaczeniu, że są one krytyczne, a równocześnie graniczne. Życie człowieka zostaje w nich postawione na krawędzi istnienia (śmierć, kalectwo) bądź na skutek jakiegoś zagrożenia, bądź z powodu zaistnienia warunków niezwykłych, odbiegających od typowych biologicznych układów. Są to więc sytuacje dramatyczne, niekiedy wręcz tragiczne, w których ze szczególną siłą odsłania się egzystencjalna powaga i ciężar losu ludzkiego.Z tym stanem rzeczy wiąże się druga właściwość charakterystyczna dla sytuacji bioetycznych. Właśnie na skutek odmienności i dramatycznego napięcia tych sytuacji ma w nich miejsce odpowiednio do zaistniałych okoliczności drastyczna ingerencja człowieka w proces życia bądź własnego, bądź – i to zazwyczaj – kogoś innego. Współzależność tych czynników może przebiegać w różnych kierunkach.Zagadnienia bioetyki dzieli się na trzy wielkie działy zgodnie z trójfazową rytmiką życia ludzkiego: zapoczątkowanie, trwanie i śmierć.
- definicja
Bioetyka to dział filozoficznej etyki szczegółowej, która ma ustalić oceny i normy moralne ważne w dziedzinie działań (aktów) ludzkich polegających na ingerencji w granicznych sytuacjach związanych z zapoczątkowaniem życia, jego trwaniem i śmiercią.
Przedmiotem materialnym jest ingerencja w granicznych sytuacjach życia, natomiast przedmiotem formalnym są moralne oceny i normy. Bioetyka wyodrębnia się więc w osobną dyscyplinę etyczną jedynie swym przedmiotem materialnym, dzięki któremu umieszcza się w ramach etyki szczegółowej jako pewien specyficznie dobrany kompleks zagadnień. Natomiast pod względem metodologicznym pozostaje w ścisłej zależności od powszechnie w etyce obowiązujących prawideł filozoficznego badania. Toteż w swych rozstrzygnięciach odwołuje się do ogólnie ważnych zasad etycznych w tym stopniu, w jakim dadzą się one odnieść do rozpatrywanych sytuacji. Bioetyka jest więc po prostu integralną częścią etyki normatywnej jako zastosowanie ogólnych zasad etycznych do szczegółowych dramatycznych sytuacji ludzkiego życia.
- zestaw problematyki
Przedmiot i zakres badań oraz kompetencji bioetyki obejmują szereg zagadnień wchodzących w zakres medycznej deontologii. Badania nad zagadnieniami bioetyki prowadzi Institut of Society, Ethics and the Life Science, założony w 1969 w Hastings (stan NY), który włącza do nich oddziaływanie na człowieka środkami masowego przekazu (publikatory), a także psychoterapię.
W zakresie kierowania zachowaniem się człowieka bioetyka określa granice stosowania nowoczesnych technik wpływania na zmianę zachowania się człowieka (np. elektryczną stymulację mózgu, psychochirurgię, psychofarmakologię); zabiegi chirurgiczne dokonywana na mózgu człowieka mogą bowiem zmienić jego zachowanie w sposób nieodwracalny.
W zakresie poradnictwa i inżynierii genetycznej bioetyka obejmuje problematykę moralną występująca w związku z zastosowaniem w genetyce, embriologii i eugenice nowoczesnych osiągnięć technicznych, które umożliwiają wykrywanie schorzeń genetycznych płodu ludzkiego w okresie prenatalnym, oraz w związku z technikami chirurgii genetycznej, którymi można leczyć defekty genetyczne. Możliwości diagnozy i lecznictwa genetycznego wpływają na programowanie (np. w Stanach Zjedn.) masowych genetycznych badań kobiet ciężarnych (poradnie genetyczne); w tej sytuacji bioetyka ustala dopuszczalność ryzyka ingerencji genetycznej (metodami inżynierii genetycznej), stara się określić granice ingerencji ludzkiej w kod genetyczny człowieka, dopuszczając działania eliminujące zaburzenia i nieprawidłowości genetyczne, a zarazem uchylając możliwości formowania “nowego człowieka” o ściśle zaprogramowanym kodzie genetycznym w sprzeczności z moralnymi kryteriami godności i wolności ludzkiej osoby oraz odpowiedzialności moralnej. Określa ona etyczne znamiona manipulatywnych ingerencji licząc się w sensie moralnym z celem, środkami, konkretną sytuacją i wymaganiami zasady całości. Aprobuje takie działania, których motywacja służy zarówno dobru jednostki jak i wspólnoty ludzkiej. Ponadto bioetyka próbuje określić wartość moralną podejmowanych prób zapładniania komórek żeńskich w próbówce i zaszczepiania już rozwiniętego zarodka w łonie kobiety, zakładania banków spermy ludzkiej, determinowania płci w okresie prenatalnym.
W zakresie regulacji urodzin i regulowania przyrostu naturalnego bioetyka wysuwa problematykę wynikającą z prawa prokreacji i prawa do życia płodu ludzkiego. Dlatego też obejmuje całą problematykę obrony życia nienarodzonych, np. przerywanie ciąży i antykoncepcji. Do bioetyki należy rozwiązanie problemu, czy z faktu wielkiego odsiewu zarodków ludzkich przez samoistne poronienie(30-50% przed zagnieżdżeniem w macicy i 10-20% po zagnieżdżeniu) i z faktu braku zindywidualizowanych zarodków w pierwszym etapie ich rozwoju z jednego zarodka ludzkiego mogą powstać wieloraczki nawet po dwóch tygodniach od chwili zapłodnienia; dwa lub więcej zarodków może zrosnąć się i dać początek tylko jednemu osobnikowi) wolno wnioskować, że embrion ludzki nie ma jeszcze cech i pełnych praw osoby ludzkiej. W sytuacji wątpliwości co do faktu czy embrion ludzki posiada pełne prawa osoby ludzkiej bioetyka staje w obronie życia zarodka ludzkiego; w wątpliwości co do faktu nie wolno działać z wątpliwym sumieniem i uważać przerywanie ciąży w pierwszym etapie jej rozwoju za dozwolone. Z uwagi na coraz to rozszerzające się w bioetyce problematykę eksperymentów związanych z wypróbowaniem na ludziach środków powodujących antykoncepcję, a także sterylizację organów dla celów eugenicznych, zachodzi konieczność wypracowania zasad zdolnych określić futurologiczne działanie człowieka, aby uchronić go przed alienacją i zachować w nim pełne człowieczeństwo. Wiemy już dziś, że bioetyka nie ogranicza się tylko do w/w dziedzin zainteresowań ale dąży do włączenia w przedmiot badań. całej problematyki etyki lekarskiej.
Spis treści
